Cấp cơ sở trong công tác Công an là địa bàn cấp xã, phường thị trấn có vai trò quan trọng trong bảo vệ an ninh trật tự. Lực lượng Công an chính quy được tổ chức, bố trí tại địa bàn cấp cơ sở là lực lượng chuyên trách, giữ vai trò nòng cốt thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự tại cơ sở. Lực lượng dân phố Dân phòng và Công an xã bán chuyên trách là lực lượng tham gia, hỗ trợ lực lượng Công an nhân dân thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở. Quần chúng nhân dân là lực lượng được vận động để tham gia công tác bảo vệ an ninh trật tự. Đông đảo quần chúng nhân dân có tinh thần cảnh giác cách mạng quyết định trực tiếp đến hiệu quả thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự ở địa bàn cơ sở.

          Trong thực tiễn, lực lượng tham gia bảo vệ ANTT ở cơ sở gồm lực lượng Công an xã bán chuyên trách, Bảo vệ dân phố và Dân phòng được hình thành và phát triển từ những ngày đầu của chính quyền Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến nay để tham gia, hỗ trợ bảo vệ an ninh trật tự, đấu tranh phòng chống tội phạm, vi phạm pháp luật khác về an ninh trật tự ở cơ sở. Trong đó, lực lượng Công an xã bán chuyên trách được thành lập từ ngay sau cách mạng Tháng Tám năm 1945; lực lượng bảo vệ dân phố được thành lập từ năm 1955; lực lượng Dân phòng được thành lập từ năm 1960. Đây là những lực lượng do Nhà nước thành lập, bảo đảm kinh phí hoạt động từ ngân sách Nhà nước và hiện nay đang được quy định trong Pháp lệnh Công an xã năm 2008, Nghị định số 38/2006/NĐ-CP, ngày 17/4/2006 của Chính phủ về bảo vệ dân phố và Luật phòng cháy và chữa cháy năm 2001, sửa đổi bổ dung năm 2013. Thời gian qua, các lực lượng này đã luôn phát huy tốt vai trò tham gia hỗ trợ cùng lực lượng Công an chính quy hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở.

          Lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở là lực lượng quần chúng tự nguyện được tuyển chọn tham gia thực hiện bảo đảm an ninh trật tự , làm nòng cốt trong xây dựng mô hình tự quản về bảo vệ an ninh trật tự an ninh trật tự trên địa bàn cấp xã, hỗ trợ lực lượng Công an thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự, phòng cháy chữa cháy, cứu nạn, cứu hộ và xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh toàn quốc ở địa bàn cơ sở.

            Nguyên tắc, tổ chức hoạt động cửa lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở: tuân thủ Hiến pháp, pháp luật và điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, hoạt động dưới sự giám sát, quản lý của chính quyền địa phương, Ủy ban mặt trận Tổ quốc Việt Nam ở xã, phường thị trấn, các đoàn thể chính trị - xã hội và nhân dân, sự quản lý, lãnh đạo chỉ đạo trực tiếp, hướng dẫn, kiểm tra của cơ quan Công an trong công tác bảo vệ an ninh trật tự, đáp ứng yêu cầu bảo vệ an ninh trật tự và phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của địa phương.

           Nhiệm vụ của lực lượng tham gia bảo đảm an ninh ở cơ sở, theo chỉ đạo của lực lượng Công an cấp xã, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở có nhiệm vụ sau:Tham gia thu thập thông tin, tình hình về an ninh trật tự ở địa bàn cơ sở. Nội dung thu thập thông tin gồm: vụ việc tụ tập đông người, khiếu kiện đông người trái pháp luật, gây rối trật tự công cộng, vi phạm trật tự an toàn giao thông và tệ nạn xã hội. Thu thập thông tin về tình hình chấp hành pháp luật của người bị cơ quan người có thẩm quyền tiến hành tố tụng áp dụng biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền, để bảo đảm; người bị kết án phạt tù nhưng chưa có quyết định thi hành án hoặc đã có quyết định thi hành án nhưng nhưng được tại ngoại hoặc hoãn chấp hành án, tạm đình chỉ chấp hành án; người bị kết án phạt tù được hưởng án treo đang trong thời gian thử thách; người đang chấp hành hành án cải tạo không giam giữ, cấm đi khỏi nơi cư trú, quản chế, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, tước một số quyền công dân; người được tha tù trước thời hạn có điều kiện đang trong thời gian thử thách; người đã chấp hành xong bản án, quyết định của Tòa án, của cơ quan có thẩm quyền nhưng chưa được xóa án tích; người đang bị áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn, quản lý tại gia đình; người phải chấp hành biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc, người phải chấp hành biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, đưa vào trường giáo dưỡng nhưng đang được hoãn hoặc tạm đình chỉ chấp hành; người bị quản lý trong thời gian làm thủ tục xem xét, quyết định áp dung biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc, đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, đưa vào trường giáo dưỡng.

           Tham gia tuyên truyền pháp luật về bảo vệ an ninh trật tự, xây dựng phong trào Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc. Lực lượng tham gia bảo vệ An ninh trật tự ở cơ sở hỗ trợ lực lượng Công an cấp xã và phối hợp với các lực lượng chức năng, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức thành viên của Mặt trận tổ quốc tổ chức tuyên truyền, phổ biến cho nhân dân chính sách, pháp luật về bảo đảm an ninh trật tự, xây dựng, phát động, duy trì và đẩy mạnh phong trào Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, tuyên truyền nhân dân nâng cao ý thức bảo vệ an ninh Tổ quốc.

          Tham gia thực hiện công tác phòng chống, thiên tai, phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ. Theo sự phân công, chỉ đạo của lực lượng Công an cấp xã, lực lượng tham gia bảo vệ ANTT ở cơ sở phối hợp với lực lượng Dân phòng, lực lượng chức năng thực hiện xây dựng nội dung an toàn về phòng cháy, chữa cháy, cứu nạn, cứu hộ theo quy định; chuẩn bị lực lượng, phương tiện và tham gia thực hiện nhiệm vụ chữa cháy, cứu nạn, cứu hộ khi có cháy, nổ xảy ra.

           Hỗ trợ thực hiện công tác quản lý hành chính về trật tự xã hội. Lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở nắm tình hình thu thập nguồn tin từ nhân dân để tiếp nhận, tổng hợp tin liên quan đến cư trú và cơ sở hoạt động ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện về an ninh trật tự trên địa bàn phụ trách do nhân dân phản ánh. Cùng tham gia và hỗ trợ lực lượng Công an cấp xã nắm thông tin về hộ khẩu, nhân khẩu trong quá trình lực lượng Công an cấp xã nắm thông tin về hộ khẩu, nhân khẩu, tạm trú, tạm vắng, giấy tờ tùy thân của người đến làm ăn sinh sống trên địa bàn phụ trách. Tham gia hỗ trợ lực lượng Công an cấp xã hướng dẫn, vận động cơ quan tổ chức, nhân dân trên địa bàn phụ trách thực hiện việc khai báo đối với vũ khí thô sơ, giao nộp pháo, vũ khí, vật liệu nổ, công cụ hỗ trợ theo quy định; ngăn chặn các trường hợp vi phạm quy định về quản lý sử dụng pháo, vũ khí, vật liệu nổ, công cụ hỗ trợ. Trường hợp lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự phát hiện hoặc do nhân dân phản ánh vi phạm về quản lý cư trú và an ninh trật tự xảy ra ở cơ sở hoạt động ngành, nghề đầu tư, kinh doanh có điều kiện về an ninh trật tự trên địa bàn phụ trách phải kịp thời báo cáo cho Công an cấp xã trực tiếp quản lý.

          Tham gia vận động, giúp đỡ người vi phạm pháp luật trở về sinh sống tại cộng đồng. Lực lượng tham gia thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở phối hợp với tổ chức, đoàn thể quần chúng trên địa bàn phụ trách tham gia vận động giúp đỡ người đã chấp hành xong hình phạt từ, chấp hành xong quyết định giáo dục tại xã phường, thị trấn, đưa vào trường giáo dưỡng, cơ sở giáo dục bắt buộc, người được tha từ trước thời hạn có điều kiện, người đang chấp hành bản án hình sự tại cộng đồng đang cư trú, sinh sống trên địa bàn phụ trách chấp hành tốt chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước.

          Tham gia hỗ trợ bảo đảm trật tự, an toàn giao thông và thực hiện các nhiệm vụ khác về bảo vệ an ninh trật tự. Lực lượng tham gia thực hiện nhiệm vụ bảo đảm an ninh trật tự ở cơ sở hỗ trợ lực lượng chức năng  thực hiện việc phân luồng, giải quyết ùn tắc giáo thông; hỗ trợ tham gia tuần tra, kiểm soát, bảo đảm an ninh trật tự, an toàn giao thông khi được huy động. Khi nhận được tin báo có vụ việc mất an ninh trật tự xảy ra trên địa bàn phụ trách, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở phải kịp thời có mặt, tùy theo tính chất, mức độ vụ việc đề nghi người dân tham gia hỗ trợ giải quyết; tham gia bảo vệ hiện trường và báo cáo ngay cho lực lượng chức năng đến giải quyết. Hỗ trợ và tham gia cùng lực lượng Công an tổ chức tuần tra, kiểm soát để phòng ngừa, phát hiện, đấu tranh chống tội phạm, tệ nạn xã hội và các vi phạm khác về an ninh trật tự. Thực hiện các nhiệm vụ khác về an ninh trật tự. Thực hiện các nhiệm vụ khác về an ninh trật tự khi được cấp có thẩm quyền giao.

            Về lực lượng tham gia bảo đảm an ninh trật tự ở cơ sở: lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở có thể được bố trí thành tổ bảo vệ an ninh trật tự ở thôn, làng, ấp, bản, buôn, phum, sóc, tổ dân phố, đơn vị hành chính cấp xã. Công an cấp xã phụ trách trực tiếp về tổ chức, hoạt động của tổ bảo vệ an ninh trật tự. Các chức danh của tổ bảo vệ an ninh trật tự gồm: Tổ trưởng tổ phó và tổ viên tổ bảo vệ an ninh trật tự. Căn cứ vào tình hình, yêu cầu bảo vệ an ninh trật tự ở địa bàn cấp xã, điều kiện kinh tế xã hội của địa phương, ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương trình hội đồng nhân dân cung cấp quyết định số lượng tổ bảo vệ an ninh trật tự, số lượng người tham gia hoạt động trong tổ bảo vệ an ninh trật tự, số lượng chức danh tổ trưởng, tổ phó và tổ viên tổ bảo vệ an ninh trật tự. Tổ bảo vệ an ninh trật tự được bổ sung số lượng khi khuyết chức danh, thiếu số lượng hoặc cần tăng số lượng thành viên tổ bảo vệ an ninh trật tự. Trường hợp thành viên của lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở có đơn xin thôi tham gia hoạt động, không hoàn thành  nhiệm vụ, vi phạm quy chế, quy định hoạt động của tổ bảo vệ an ninh trật tự, không còn được tập thể tín nhiệm hoặc không bảo đảm sức khỏe, vi phạm kỷ luật, vi phạm pháp luật thì cho thôi tham gia hoạt động. Lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở được huấn luyện, bồi dưỡng về chính trị, pháp luật, nghiệp vụ, đặc biệt được tham gia diễn tập các kế hoạch, phương án, quy trình xử lý các tình huống phức tạp về an ninh trật tự để nâng cao hiệu quả hoạt động trên thực tế.

           Về quan hệ công tác phối hợp của lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở: lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở chịu sự giám sát của Hội đồng nhân dân, quản lý của ủy ban nhân dân xã phường thị trấn. đòng thời chịu sự quản lý lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp, hướng dẫn kiểm tra về chuyên môn, nghiệp vụ của Công an chính quy cấp cơ sở trong bảo vệ an ninh trật tự trên địa bàn. Theo sự phân công, chỉ đạo của Công an cấp xã, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cở sở tham gia, phối hợp với người đứng đầu các thôn, ấp, bản, buôn, phum, sóc, tổ dân phố, đơn vị dân cư tương đương, trưởng ban công tác Mặt trận Tổ quốc, bí thư bộ thực hiện nhiệm vụ bảo vệ ANTT tại địa bàn cấp xã. Lực lượng tham gia bảo vệ ANTT ở cơ sở, tham gia hỗ trợ các lực lượng chức năng thực hiện các nhiệm vụ: bảo vệ chủ quyền, an ninh biên giới, hải đảo, vùng biển, vùng trời Việt Nam, bảo vệ an ninh trật tự, đấu tranh phòng chống tội phạm, vi phạm pháp luật; tuyên truyền vận động nhân dân xây dựng địa bàn cơ sở vững mạnh toàn diện; thực hiện chính sách xã hội; phòng chống khắc phục hậu quả sự cố thiên tai, dịch bệnh phòng cháy, chữa cháy, tìm kiếm, cứu nạn, cứu hộ; bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường và hoạt động phòng thủ dân sự khác. Phối hợp với đoàn thể quần chúng, tổ chức quần chúng tự quản ở địa phương, dân phòng, hòa giải viên cơ sở, lực lượng bảo vệ cơ quan doanh nghiệp, tổ chức đóng trên địa bàn tham gia bảo vệ an ninh trật tự trên địa bàn cấp xã; tham mưu Công an cấp xã xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện kế hoạch phòng chống tội phạm tệ nạn xã hội và vi phạm pháp luật khác về an ninh trật tự trên địa bàn phụ trách.

          Về huy động lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở: trường hợp cần thiết hoặc xảy ra tình hình phức tạp về an ninh trật tự thì Ủy ban nhân dân cấp xã chỉ đạo huy động lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở tham gia bảo vệ an ninh trật tự trên địa bàn thuộc phạm vi quản lý và giao lực lượng Công an cùng cấp chỉ huy, hướng dẫn giải quyết kịp thời. Trường hợp xảy ra thảm họa lớn, dịch bệnh nguy hiểm hoặc tình trạng khẩn cấp về an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở chịu sự huy động động, chỉ huy của người có thẩm quyền theo quy định của pháp luật về tình trạng khẩn cấp. Trường hợp chuyển sang tình trạng chiến tranh hoặc tình trạng khẩn cấp về quốc phòng, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở chịu sự huy động, chỉ huy của người có thẩm quyền theo quy định của pháp luật về quốc phòng.                                       

          Sự lãnh đạo, chỉ đạo và quản lý điều hành của Đảng, Nhà nước mà trực tiếp là cấp ủy, chính quyền địa phương đối với công tác bảo vệ an ninh trật tự là yếu tố quan trọng hàng đầu quyết định mọi thắng lợi của công tác này. Cách mạng Tháng tám năm 1945 thành công, chính quyền cách mạng được thành lập trong toàn quốc. Để kịp thời trấn áp các thế lực phản cách mạng, bảo vệ an ninh trật tự tính mạng và tài sản của nhân dân, các tổ chức Công an đầu tiên được thành lập ở cả ba miền với tên gọi khác nhau. Hệ thống tổ chức Công an xuống đến tận xã. Ở các xã thuộc Bắc Bộ và Trung Bộ, "Ban trật tự xã" được thành lập do một Ủy viên trật tự thuộc Ủy ban hành chính xã phụ trách. Các làng thuộc vùng nông thôn Nam Bộ thành lập "Quốc gia tự vệ cuộc làng". Sau khi chủ tịch Hồ Chí Min ký ban hành Sắc lệnh số 23/SL (ngày 21/02/1946) hợp các Sở Cảnh Sát và Sở Liêm phóng trong toàn quốc thành Việt Nam Công an vụ, ngày 18/4/1946, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ra nghị định số 121-NgĐ quy định hệ thống tổ chức Công an xuống đến cấp xã và ở cấp xã vẫn gọi là Ban trật tự xã do một Ủy viên hành chính xã làm Trưởng ban. Tại Nam Bộ, tổ chức Công an được triển khai xuống đến tỉnh, quận huyện và làng, ở các làng nông thôn gọi là "Công an làng". Thời kỳ đấu tranh bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ, lực lượng trật tự  xã vừa tham mưu cấp ủy đảng, chính quyền địa phương trong công tác bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở; đồng thời tích cực đấu tranh chống phản động, lưu manh, trộm cắp, tệ nạn xã hội, bảo vệ an ninh trật tự và chính quyền cách mạng tại các thôn xã.

          Khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp bùng nổ, lực lượng Công an nhân dân chuyển hướng tổ chức và hoạt động phục vụ kháng chiến. Ban trật tự xã tiếp tục tham mưu cấp ủy đảng về công tác bảo vệ an ninh tật tự thời chiến; tổ chức thực hiện các biện pháp công tác Công an do cấp ủy đảng lãnh đạo; cùng chính quyền cơ sở vùng nông thôn, vùng hậu phương căn cứ đón tiếp, bảo vệ đồng bào vùng chiến sự đến tản cư; đấu tranh chống lưu manh trộm cắp; cùng lực lượng Công an làng làm nòng cốt vận động quần chúng thực hiện các phong trào "Phòng gian bảo mật" "Ba không" "Phòng gian thống nhất" (ở Bắc Bộ) và " Ngũ gia liên bảo" ở Nam Bộ…, góp phần bảo vệ ANTT ở cơ sở. Lực lượng trật tự xã ở một số tỉnh phía Bắc còn phối hợp, giúp đỡ lực lượng Công an trấn áp, vây bắt hoặc tiêu diệt số phản động cầm đầu ngoan cố, số gây tội ác với nhân dân ở những vùng tập trung đồng bào tôn giáo, tích cực vận động nhân dân tản cư vào rừng, nắm tình hình các đối tượng nghi vấn hoạt động gián điệp khi thực dân pháp mở cuộc hành quân lên chiến khu Việt Bắc, góp phần bảo vệ an toàn các cơ quan kháng chiến, các kho tàng, nơi đóng quân của bộ đội trên địa bàn.

          Tháng 10/1947, căn cứ yêu cầu thực tế của địa phương, Ủy ban kháng chiến kiêm hành chính tỉnh Hà Tĩnh ban hành Nghị quyết số 10/NQ-KC về xây dựng Ban Công an xã trong toàn tỉnh. Theo đó, tổ chức Ban Công an xã gồm Trưởng Công an xã, Phó Công an xã và các Công an viên; Ban Công an xã được thay thế cho Ban trật tự xã trước đây. Đây là văn bản đầu tiên về tổ chức Công an xã được ban hành bởi một cấp chính quyền tỉnh và mô hình tổ chức Công an xã ở Hà Tĩnh là tiền đề để thành lập lực lượng Công an xã sau này.

          Tiếp đó, ngày 09/3/1948, Bộ trưởng Bộ Nội vụ ký ban hành Thông tư số 113/NV-TT về việc tiếp tục củng cố và tăng cường công tác trị an ở các xã, thôn trong toàn quốc. Thông tư nêu rõ: Bộ nội vụ yêu cầu các Ủy ban kháng chiến kiêm hành chính xã cử một ủy viên chuyên trách công tác trị an của xã gọi là Ủy viên trật tự ( Trưởng ban Trật tự xã); quy định cụ thể tổ chức, nhiệm vụ của Ban trật tự xã; chỉ thị chính quyền cơ sở củng cố, tăng cường công tác bảo vệ ANTT, thôn, góp phần thực hiện nhiệm vụ kháng chiến chống thực dân Pháp, đồng thời quy định lề lối làm việc, mối quan hệ công tác của ủy ban kháng chiến kiêm hành chính xã, huyện và Công an huyện trong việc chỉ đạo công tác trị an ở xã, thôn… Thực hiện Thông tư số 113/NV-TT, các địa phương đã tích cực, chủ động xây dựng, củng cố lực lượng  trật tự xã, góp phần thực hiện hiệu quả Công tác phòng gian, bảo mật, trừ gian, bảo vệ trị an ở cơ sở. Mới ra đời, tổ chức còn non trẻ, nhưng được sự lãnh đạo của các cấp ủy đảng, những năm 1945-1950, lực lượng trật tự xã đã hoạt động tích cực trong công tác diệt tề, trừ gian, chống địch càn quét vào vùng tự do, bao vây kinh tế địch, góp phần quan trọng trong công tác bảo vệ an ninh trật tự, bảo vệ chính quyền cách mạng ở cơ sở. Tuy vậy, do lực lượng mỏng nên hiệu quả công tác của lực lượng này tại một số vùng, nhất là vùng núi chưa cao. Thực tế đó đòi hỏi phải có một tổ chức Công an ở cơ sở đủ mạnh, có chức năng, nhiệm vụ rõ ràng, đáp ứng tình hình của cuộc kháng chiến. Ngày 10/10/1950, Bộ Nội vụ ban hành Nghị định số 438/NV về tổ chức Ban Công an xã. Nghị định nêu rõ: "Thành lập tại mỗi xã trong toàn quốc một Ban Công an gọi là Ban Công an xã nằm trong tổ chức Việt Nam Công an vụ, đặt dưới quyền điều khiển trực tiếp của Ủy ban kháng chiến hành chính xã, dưới quyền điều khiển của Ty Công an huyện nếu có ủy quyền của Ty Công an tỉnh". Nghị định cũng xác định 05 nhiệm vụ; quy định về tổ chức của Ban Công an xã và chế độ, chính sách đối với Công an xã.

          Như vậy, ra đời sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 với tên gọi ban đầu là Ban trật tự xã, sau 5 năm xây dựng và chiến đấu chống thực dân pháp, Ban trật tự xã (Lực lượng bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở) được đổi tên thành Ban Công an xã theo Nghị định số 438/NV của Bộ Nội vụ đã không ngừng phát triển và trở thành lực lượng nòng cốt, xung kích trong triển khai, thực hiện phong trào "Phòng gian bảo mật", hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự ở nông thôn, góp phần cùng cấp ủy đảng, chính quyền cơ sở kháng chiến chống thực dân pháp xâm lược. Ở Nam Bộ, do đơn vị hành chính thay đổi từ "làng" thành xã nên "Công an làng" được đổi thành "Công an xã". Đến cuối năm 1950, hầu hết các địa phương trong toàn quốc đã kiện toàn tổ chức và triển khai hoạt động của Ban Công an xã. Những năm tiếp theo, tổ chức và công tác của Ban Công an xã trong toàn quốc dần được củng cố theo Chỉ thị số 05-CT/TW, ngày 12/5/1951 của Trung ương Đảng "Về nhiệm vụ và tổ chức Công an" và các Nghị quyết Hội nghị Công an toàn quốc lần thứ 6,7,8; vị trí vai trò, tầm quan trọng của lực lượng Công an xã trong công tác bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở được xác định rõ; những kết quả, thành tích đạt được đã được đánh giá, ghi nhận, những hạn chế cũng được chỉ ra xác đáng. Đặc biệt, qua thực tiễn hoạt động của lực lượng Công an xã, các hội nghị Công an toàn quốc đã rút ra kết luận về nhiệm vụ, phương châm xây dựng, hoạt động và tổ chức của Công an xã. Suốt cuộc kháng chiến  chống thực dân pháp, lực lượng Công an xã trong toàn quốc đã chiến đấu dũng cảm, lập được nhiều thành tích và chiến công xuất sắc, hoàn thành vai trò là lực lượng nòng cốt, xung kích trong triển khai, thực hiện các phong trào và trong công tác bảo vệ an ninh trật tự ở địa bàn cơ sở.

          Những năm kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, thực hiện nhiều văn bản của Bộ Công an ban hành về tổ chức, quy định nhiệm vụ, quyền hạn, lề lối làm việc của Công an xã, lực lượng Công an xã ở miền Bắc tiếp tục được củng cố, kiện toàn, phát triển, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ cách mạng trong thời kỳ mới. Ở miền Nam, các tổ chức Công an giải thể, cán bộ Công an phần lớn tập kết ra Bắc, một số ở lại chuyển vùng, tiếp tục hoạt động bí mật để bảo vệ lực lượng cách mạng. Do Mỹ - Diệm tổ chức đàn áp những người  kháng chiến cữ bằng Luật 10/59 nên nhiều Công an xã ở các địa phương miền Nam bị địch giết hại. thực hiện Chỉ thị số 01/CTR cửa xứ ủy Nam Bộ, tháng 7/1960, lực lượng An ninh miền Nam được thành lập, lúc đầu lấy Tên là " Ban bảo vệ an ninh Xứ ủy" (gọi tắt là "Ban bảo vệ an ninh Xứ ủy- ký hiệu C93B). Từ năm 1961, các Ban An ninh xã cũng lần lượt được thành lập ở các địa phương miền Nam để làm nhiệm vụ đấu tranh phản cách mạng, bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở. Mới ra đời, các Ban An ninh đã nhanh chóng phát triển và không ngừng lớn mạnh về bản lĩnh chiến đấu, trình độ nghiệp vụ, ngày đêm bám trụ, đấu tranh bảo vệ cơ sở, phong trào cách mạng, chống địch càn quét, bảo vệ cán bộ. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự chỉ đao trực tiếp của Công an và An ninh các cấp, lực lượng Công an xã ở miền Bắc, An ninh xã ở miền Nam vừa chiến đấu, vừa xây dựng lực lượng, không ngừng trưởng thành, có nhiều tiến bộ về tất cả các mặt, góp phần tích cực trong  trong công tác giữ gìn an ninh trật tự nông thôn, lập nhiều chiến công trên mặt trận bảo vệ an ninh trật tự, chống kẻ thù xâm lược, bảo vệ chính quyền cách mạng cùng tính mạng và tài sản của nhân dân ở cơ sở. Phát huy truyền thống công tác, chiến đấu từ thời kỳ kháng chiến chống thực dân pháp trong điều kiện công tác mới, lực lượng Công an xã ở miền Bắc đã phát động quần chúng thực hiện các phong trào "Ba phòng", "Bảo vệ trị an" góp phần chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ gây ra ở miền Bắc, bảo vệ an ninh trật tự, tính mạng, tài sản của nhân dân, bảo vệ giao thông vận chuyển và chi viện cho chiến trường miền Nam. Số ít lực lượng Công an còn lại ở miền Nam bí mật hoạt động trong nhân dân, vận động nhân dân đấu tranh đòi thi hành hiệp định Giơ -ne-vơ, trừng trị số việt gian, tề, ngụy có nhiều tội ác với cách mạng. Lực lượng An ninh xã ở hầu hết các tỉnh làm nhiệm vụ diệt ác, phá kìm, vận động nhân dân phá ấp chiến lược, chiến đấu chống địch càn quét, trừng trị ác ôn, điều tra, khám phá hoạt động nội gián của địch, bảo vệ cán bộ, bảo vệ nội bộ, cơ sở cách mạng và an ninh trật tự ở cơ sở.

          Cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1975 thắng lợi, miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất đi lên xây dựng chủ nghĩa xã hội. Từ ngày 03 đến ngày 06/6/1975, Quốc hội khóa V họp phiên thứ nhất quyết định đổi tên Bộ Công an thành Bộ Nội vụ. Lực lượng Công an và An ninh miền nam được thống nhất tên là Công an nhân dân, An ninh xã ở miền Nam lấy tên là Công an xã. Trên cơ sở phong trào "Bảo vệ trị an" "Bảo mật phòng gian", Hội nghị Công an toàn quốc lần thứ 30 họp tháng 12/1975 đã phát động phong trào "Bảo vệ ANTQ", xác định: Để làm tốt phong trào"phải coi trọng lực lượng Công an xã, bảo vệ dân phố, bảo vệ chuyên trách cơ quan, xí nghiệp, thực hiện quy chế, chính sách đối với các lực lượng này nhằm phát huy tính tích cực cửa lực lượng, bảo đảm tốt an ninh trật tự ở cơ sở. Dưới sự chỉ đạo thống nhất của Đảng, Chính phủ và của Bộ Công an trong phạm vi cả nước, lực lượng Công an xã toàn quốc từng bước được chấn chỉnh, kiện toàn tổ chức, thay đổi về chức năng, nhiệm vụ, củng cố đội ngũ cán bộ, nâng cao trình độ và có những đóng góp to lớn trong cuộc đấu tranh chống phản cách mạng và tội phạm hình sự, giữ vững an ninh trật tự, góp phần xây dựng, củng cố chính quyền cách mạng ở vùng mới giải phóng và công cuộc khôi phục, xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội sau chiến tranh; xây dựng cơ chế quản lý xã hội theo chế độ xã hội mới, tăng cường hiệu lực quản lý Nhà nước về an ninh trật tự, xây dựng nếp sống mới, trật tự, kỷ cương; thực hiện thắng lợi nhiệm vụ mà Đảng và Ngành giao phó. Sau 20 năm tiến hành Đổi mới, xây dựng và phát triển kinh tế, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đất nước ta cơ bản đã thoát khỏi khủng hoảng kinh tế xã hội, bước vào thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế và giành được những thắng lợi bước đầu. Song do cơ chế thị trường, tiêu cực xã hội nảy sinh, phát triển mạnh và lan nhanh từ thành thị về nông thôn đã dẫn đến tình hình an ninh trật tự, an toàn xã hội ngày càng phức tạp. Trong bối cảnh đó, lực lượng Công an xã trong cả nước dưới sự lãnh đạo của các cấp ủy đảng, chính quyền địa phương đã từng bước được đổi mới về tổ chức, nội dung, phương pháp, biện pháp công tác bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở, thực hiện chính sách chế độ. Những năm gần đây, Đảng, Nhà nước, Bộ Công an tiếp tục có nhiều chủ trương, chính sách quan tâm tới lực lượng Công an xã Bán chuyên trách. Năm 2020, Bộ Công an đã trình Quốc hội xem xét, phê chuẩn Luật lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở hướng tới xác định rõ hơn vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ của lực lượng này trong sự nghiệp bảo vệ an ninh trật tự trên địa bàn xã.

          Quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng "Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng, nhân dân là nền tảng của cuộc đấu tranh bảo vệ an ninh trật tự", hơn 77 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành của lực lượng Công an nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng gắn liền với những hình thức và tổ chức tập hợp quần chúng, trong đó có xây dựng, phát triển lực lượng tự quản tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở nhằm khơi dậy lòng yêu nước tinh thần đoàn kết, khả năng tiềm tàng, sáng tạo, ý thức trách nhiệm của các tầng lớp nhân dân trong sự nghiệp bảo vệ an ninh trật tự.

         Ngay từ năm 1955, sau khi miền Bắc hoàn toàn giải phóng, Bộ Công an đã chỉ đạo thành lập lực lượng Hộ tịch viên (nay là cảnh sát khu vực) và Ban bảo vệ trị an (nay là bảo vệ dân phố) ở địa bàn thành phố, thị xã miền Bắc, đặt viên gạch đầu tiên trong quá trình xây dựng, phát triển lực lượng tự quản, tạo cơ sở, điều kiện để nhân dân thực sự được thực hiện quyền làm chủ trên lĩnh vực an ninh, trật tự. Bằng cách đó, người dân đã thực hiện quyền của mình khi được trực tiếp tham gia bàn bạc, trao đổi, đề ra biện pháp, cách thức giữ gìn cuộc sống bình yên, hạnh phúc của mình và tự tổ chức thực hiện. Cùng với yêu cầu công tác bảo đảm an ninh trật tự trong các giai đoạn tiếp theo của cách mạng nước ta, tích cực cụ thể hóa, thể chế hóa quan điểm của Đảng, bên cạnh lực lượng bao vệ dân phố, lực lượng Công an nhân dân đã tham mưu xây dựng, phát triển các lực lượng dân phòng, Công an xã bán chuyên trách, bảo vệ cơ quan, doanh nghiệp góp phần hình thành, củng cố ngày càng vững chắc thế trận an ninh nhân dân, nền an ninh nhân dân tại địa bàn cơ sở.  Đảng uỷ Công an Trung ương, Bộ Công an đã tham mưu với Đảng, Nhà nước ban hành nhiều nghị quyết, chỉ thị, kết luận về bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, xây dựng phong trào Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, thế trận an ninh nhân dân, nền an ninh nhân dân, tạo cơ sở chính trị pháp lý cho việc hình thành, phát triển các lực lượng trong công tác bảo đảm an ninh trật tự ở cơ sở, như Ngị quyết số 31-NQ-TW, ngày 02/12/1980 của Bộ Chính trị (khoá IV) về nhiệm vụ bảo vệ an ninh chính trị, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội trong tình hình mới; Nghị quyết Trung ương 3 (khoá VII), ngày 29/6/1992 về nhiệm vụ quốc phòng và bảo vệ an ninh quốc gia, chống "diến biến hoà bình" của địch; Nghị quyết số 08-NQ/TW, ngày 17/12/1998 của Bộ Chính trị (khoá VIII) về Chiến lược an ninh quốc gia; Nghị quyết Trung ương 8 (khoá IX) về chiến lược bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới; Nghị quyết số 40-NQ/TW, ngày 08/11/2004 của Bộ Chính trị (khó Ĩ) về nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác Công an trong tình hình mới; Nghị quyết số 25-NQ/TW, ngày 03/6/2013 về Tăng cường và đổi mới sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác dân vận trong tình hình mới; Chỉ thị số 09-CT/TW ngày 01/12/2011 của Ban bí thư Trung ương Đảng (khoá XI) về Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc trong tình hình mới; Kết luận số 44-KL/TW, ngày 22/01/2019 của Ban bí thư Trưng ương Đảng về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Chỉ thị số 09-CT/TW của Ban bBis thư khoá XII về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc trong tình hình mới. Các nghị quyết, chỉ thị của Đảng về bảo vệ an ninh, trật tự, xây dựng phong trào Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc đã vận dụng đúng đắn, sáng tạo những luận điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của quần chúng nhân dân trong sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ an ninh trật tự để xây dựng các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, xác định rõ nhiệm vụ, giải pháp huy động, tập hợp quần chúng, xây dựng, phát triển lực lượng tự quản tham gia bảo vệ an ninh, trật tự trong từng thời kỳ. Các chủ trương, nghị quyết của Đảng về bảo đảm an ninh trật tự xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, xây dựng thế trận an ninh nhân dân, nền an ninh nhân dân đã được Đảng uỷ Công an Trung ương, Bộ Công an tham mưu thể chế hoá thành các quy định của pháp luật, như: Luật An ninh quốc gia năm 2004; Luật Công  an nhân dân năm 2018; Luật Cư trú năm 2020; Pháp lệnh Công an xã năm 2008; Luật Phòng cháy và chữa cháy năm 2001, sửa đổi bổ sung năm 2013; Nghị định số 38/2006/NĐ-CP, ngày 17/4/2006 của Chính phủ về Bảo vệ dân phố; Nghị định số 06/2013/NĐ-CP, ngày 09/01/2013 của Chính phủ Quy định về bảo vệ cơ quan doanh nghiệp.

         Đổi mới sắp xếp tổ chức bộ máy trong hệ thống chính trị được Đảng ta rất quan tâm, đặc biệt trong giai đoạn hiện nay. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã đặt ra nhiệm vụ trọng tâm, xây dựng tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tịn gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Trước những yêu cầu, nhiệm vụ bảo vệ an ninh trật tự và diễn biến tình hình tội phạm hoạt động ngày càng tinh vi, xảo quyệt, công tác xây dựng lực lượng Công an nhân dân luôn được Đảng quan tâm, đặc biệt là xây dựng lực lượng tham gia bảo vệ an ninh trật tự ở cơ sở, góp phần thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội trong tình hình hiện nay. Thực hiện Nghị quyết số 22-NQ/TW ngày 15/3/2018 của Bộ chính trị về tiếp tục đổi mới sắp xếp tổ chức bộ máy Bộ Công an tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, Bộ công an đã xây dựng triển khai Đề án "Một số vấn đề tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy Công an tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả" và đạt được kết quả đáng khích lệ trong việc tinh gọn bộ máy và tinh giản biên chế. Đặc biệt, việc chính quy hoá lực lượng Công an xã, thị trấn là chủ trương đúng đắn và cần thiết, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ bảo đảm an ninh trật tự ở cơ sở, đồng thời tăng cường mối quan hệ mặt thiết giữa lực lượng Công an với nhân dân. Từ đó, lực lượng Công an sẽ gần dân hơn, bám sát cơ sở hơn, chủ động nắm chắc tình hình và giải quyết hiệu quả các vấn đề về an ninh trật tự ngay từ cơ sở. Việc bố trí lực lượng Công an xã chính quy đã tạo ra chuyển biến tích cực về an ninh trật tự ở cơ sở, tội phạm và vi phạm pháp luật giảm đáng kể, những vấn đề liên quan lợi ích thiết thân của người dân được giải quyết kịp thời hơn, nhân dân yên tâm và tin vào lực lượng Công an cơ sở./.

Hoàng Văn Công